Controle-cirkel

OPVOEDEN MET DE CONTROLE-CIRKEL EN DE EMOTIE-WEEGSCHAAL

 

CONTROLE-CIRKEL

 

Voor het welbevinden van mensen maar ook dieren is een gevoel van controle uiterst belangrijk. Verlies van controle geeft stress waar een individu vanaf wil. Dit kan op grofweg twee manieren namelijk via agressie of angst, fight or flight. Bij agressie gaat men in de aanval en bij angst probeert men te vluchten. Deze twee emoties worden als negatief ervaren en dit wordt aangetoond door de experimenten van affectief neuroloog Jaak Panksepp. Bij agressie is het zo dat het positieve gevolg van het gedrag zorgt voor een leermoment die na herhaling tot een coping strategie leidt. Maar in regel zoeken dieren deze emoties niet op en is de primaire oorzaak angst. Ook bij competitie gecombineerd met een winnaars ervaring bestaat de mogelijkheid dat agressie als positief wordt ervaren.

Binnen de controle-cirkel zijn drie zaken aanwezig die elkaar beïnvloeden en het is de bedoeling om zoveel mogelijk aan die voorwaarden te voldoen. In veel gevallen kan men niet voldoen aan 100% aanwezigheid van deze drie elementen en dient men te compenseren. Ik verduidelijk met een voorbeeld. Een hond die in de bench zit is niet vrij. Het is hier nu van groot belang om voor veiligheid en duidelijkheid te zorgen.

Wat versta ik onder vrijheid, veiligheid en duidelijkheid.

Vrijheid

Volledige vrijheid is natuurlijk een illusie maar het is vooral het gevoel van keuzevrijheid die belangrijk is. Als we kijken naar natuurlijk gedrag dan is het uiten van dit gedrag intrinsiek belonend wat het geluksniveau bij honden automatisch gaat verhogen. Wanneer men natuurlijk gedrag als een probleem beschouwt en hiertegen ten strijde trekt dan leidt dit ongetwijfeld tot een grotere kans op gedragsproblemen. Je hond verbieden om te snuffelen is absurd en is op zich moeilijk problematisch te noemen. Kauwen op stoelpoten (typisch bij een puppy) is iets anders. Dit kan je vermijden door alternatieven aan te bieden en een bench te gebruiken. Jachtgedrag richt je dan weer liever op een balletje.

Lopen aan een leiband is ook onnatuurlijk en is iets wat je hond moet leren. Door een lange leiband te gebruiken geef je op zijn minst een gevoel van vrijheid. Ik raad ook “slow walking” aan. Je wandelt hier traag waarbij je regelmatig stopt. Pups gaan soms uit zichzelf gaan zitten en dit doen ze om even tot rust te komen en zaken in de omgeving op te nemen. Die rustige manier van wandelen zorgt ervoor dat honden zich ook rustig gaan gedragen (je werkt hier met sociale invloed) en minder de neiging gaan vertonen om te trekken aan de leiband. Je kan je hond hierbij ook trainen om kort naast je te lopen en dit dan combineren tijdens een wandeling.

Loslopen is op zich maximale vrijheid maar kan gevaarlijk zijn voor je pup. Jonge dieren zijn in de natuur trouwens ten dode opgeschreven als ze alleen komen te staan. Het is dus belangrijk dat je pup leert om af en toe in te checken en in je buurt te blijven. Trainen op hier komen mag maar het is een oefening die je best zo weinig mogelijk vraagt. De essentie en de nadruk ligt erop dat je pup spontaan met je meekomt zonder commando. Start dit wel in een rustige omgeving met weinig prikkels.

Sociabiliteit is gedeeltelijk genetisch bepaald en sommige honden zijn dus van nature minder sociaal. Wanneer iemand contact met een hond wil maken dan laat je de keuze best aan de hond. In dit geval hangt de keuzevrijheid samen met de persoonlijkheid van de hond. Vrijheid is hier respect voor zijn persoonlijkheid.

Veiligheid

Honden zijn sterk op mensen gericht. Dit komt door domesticatie maar ook door socialisatie. Bij de geboorte zijn ze echter sterk afhankelijk van de moederhond. De eerste vier weken is er sprake van een” hyporesponsive period” waarbij de bijnieren krimpen om zo minder cortisol (stresshormoon) aan te maken. Deze toestand veranderd wanneer de moederhond wordt verwijderd en de bijnieren terug groeien. Het is dus enkel via de aanwezigheid van de teef dat de pups minder cortisol aanmaken en zo meer druk aankunnen.

Hechting aan zijn mens gebeurt ongeveer op 4 maand (getest via de strange situation test). Een gezonde hechting is er wanneer de jonge hond over zelfvertrouwen en een vorm van zelfstandigheid beschikt (hij kan bv. Alleen zijn).

Net als bij de “hyporesponsive period” waar alleen de aanwezigheid van de teef voor stressreductie zorgt is louter onze aanwezigheid een bepalende factor bij gedrag. Wij zorgen hier voor het “secure base effect”. Enkel onze aanwezigheid of steun zorgt voor een veilig gevoel. Uiteraard is ons gedrag en emotionele toestand van heel groot belang en moeten we bewust rust en kalmte uitstralen.

Socialisatie kan je omschrijven als het vormen van een referentiekader (dit is de wereld met zijn regels en normen). Dat dit referentiekader als veilig wordt ervaren is een leerproces waarbij gewenning een grote plaats inneemt. Er bestaan twee vormen van gewenning namelijk korte- en lange-termijn habituatie. Die 2de vorm is “de manier” om de beste resultaten te bekomen dat wil zeggen dat gewenning hier een proces is van regelmatig herhalen gedurende een lange periode. Wetenschappers spreken van de socialisatieperiode binnen de ontwikkelingsfase van een pup als zijnde een sensitieve periode die gesitueerd wordt tussen drie en twaalf weken. Die tijdsspanne wordt sensitief genoemd omdat het na die periode moeilijk wordt om nog te gewennen aan nieuwe zaken (dieren die volledig geïsoleerd leven in die periode noemt men Kaspar Hauser dieren, ze lijden aan het kennelsyndroom). Tijdens die periode werk je aan zelfzekerheid en sociale relaties maar het is evident dat nadien nog socialisatie nodig blijft. Zelfs voor de geboorte is het belangrijk te beseffen dat socialisatie al in gang is gezet. De hersenen van de ongeboren vrucht zijn namelijk gevoelig voor het stressniveau van de teef tijdens de zwangerschap en passen zich aan naar een wereld vol stress of een veilige wereld.

Duidelijkheid

Hoe moeilijk is het voor ons om te communiceren met iemand die onze taal niet spreekt. Honden praten niet maar communiceren wel. Domesticatie en socialisatie zorgen ervoor dat honden er toch behoorlijk in slagen om met ons te communiceren. Als mensen nu ook een kleine moeite doen om hondentaal te leren begrijpen dan kan communicatie in beide richtingen tot meer duidelijkheid leiden.

Dit zorgt voor een gevoel van controle net zoals gewoontes dat doen. Voorspelbaarheid is de sleutel voor dat aangename gevoel en daarom is een vaste structuur heel belangrijk om rust te creëren.

Empathie zorgt voor begrip en aanvaarding. Zonder inleving is het onmogelijk om leiding te geven en grenzen te stellen op een manier die ethisch verantwoord is. Honden zijn trouwens niet perfect maar mensen zeker ook niet.

Maar het is ook zo dat wanneer je iets niet zo aangenaam vindt je dit kan laten blijken met een eerlijke emotionele reactie (ik bedoel hier een vorm van rituele agressie of boosheid zoals een boze blik maar geen fysieke straf). Die emoties worden soms onderdrukt omdat mensen de neiging hebben om “sociaal aanvaardbaar menselijk gedrag” te vertonen. Opgekropte emoties kunnen echter leiden naar een uitbarsting die absoluut niet wenselijk is en veel schade kan aanrichten.

 

EMOTIE-WEEGSCHAAL

 

 

Volgens affectief neuroloog Jaak Panksepp wordt gedrag gestuurd door emoties die zowel positief als negatief kunnen zijn. Al deze emotiesystemen hebben een genetische basis maar kunnen veranderen doorheen de tijd. Panksepp ontdekte via hersenonderzoek zeven verschillende emoties die het gedrag van dieren sturen.

 

Positieve emoties

 

Seeking

Het Seeking systeem is een uiterst complex systeem dat aantoont dat het niet de beloning op zich is maar de anticipatie die het systeem in werking zet. Het hangt samen met verlangen, nieuwsgierigheid, exploratie en solitair spel. Het hormoon dat hier actief een rol speelt is Dopamine, een goed gevoel hormoon die ervoor zorgt dat je het betreffende gedrag wil volhouden of herhalen.

Onderstimulatie of blokkeren van dit systeem leidt in sommige gevallen tot depressie of frustratie en eventueel agressie (frustratie is de voorbode van agressie). Exploratiegedrag (bv. snuffelen) is volgens mij daarom een basisbehoefte die wanneer je dit niet toelaat leidt tot probleemgedrag.

Maar ook overstimulatie van dit systeem is niet wenselijk omdat er dan sprake is van compulsief gedrag maar ook frustratie. Die frustratie is dan meestal het gevolg van een onduidelijke communicatie rond het starten en stoppen van een actie.

Care

Dit systeem is in werking tijdens verzorgend gedrag en intens contact. Het hormoon dat hier wordt geproduceerd is Oxytocine. Dit hormoon geeft ons een gevoel van vertrouwen, liefde en veiligheid.

Sociaal contact is heel belangrijk en dat merk je bij honden die in een asiel verblijven. Daar is de nood aan stimulatie van het Care systeem duidelijk en onmiskenbaar nodig om stress onder controle te krijgen. Het geven van liefde is hier terug een basisbehoefte.

Play

Social play of spelen met sociale partners is een proces die berust op vertrouwen. Op die manier beleven honden en mensen veel plezier. Het geeft ook de mogelijkheid om zaken uit te proberen op een behoorlijk veilige manier. Men kan gedrag als spel benoemen als beide partijen ongeveer evenveel genieten. Spel zie je in de natuur vooral bij jonge dieren onderling of samen met een volwassene maar het is niet uitgesloten dat volwassen exemplaren onder elkaar dit ook nog vertonen.

Spel is volgens mij ook een basisbehoefte. Onderzoek toont aan dat jonge dieren die een tijdje niet kunnen spelen sneller tot die actie overgaan. Het lijkt erop dat eenzelfde systeem werkzaam is zoals bij honger en dorst. Een tijdje niet eten of drinken zorgt hier ook voor activatie van een noodzakelijk systeem. Spelgedrag is waarschijnlijk instinctief aanwezig om sociaal contact te bevorderen wat een evolutionair voordeel kan betekenen.

Lust

Seksuele drang heeft een absoluut evolutionair karakter en de daad op zich is hierdoor een plezierige actie. Een soort kan niet blijven bestaan zonder nakomelingen. Er zijn echter geen indicaties dat honden op uitsterven staan, wel integendeel. Om over populatie te voorkomen gaat men in veel landen over tot gonadectomie van teven of reuen waarbij de reproductieve organen worden verwijderd. Vooral castratie van de reu zorgt voor veel commotie omdat die medische ingreep niet zonder risico is wat betreft gezondheidsproblemen. Maar in sommige gevallen kan castratie een oplossing bieden wat betreft probleemgedrag (minder gezondheid gericht). Absolute tegenstanders houden er waarschijnlijk geen rekening mee dat hoewel Lust een positieve emotie is de daad nooit kan plaatsvinden wat bij honden met een sterke drang enorm frustrerend moet zijn. In dit geval is het misschien humaner om die drang te temperen via castratie. Ik pleit hier absoluut niet voor massale castratie (zoals in de VS) maar wel voor empathie. De leeftijd waarop de ingreep gebeurt maar ook het ras spelen een grote rol in die beslissing.

 

Negatieve emoties

 

Rage

Woede vertaalt zich in frustratie en agressie en is een emotie die niet wordt opgezocht wat te zien is bij neurologische testen binnen dit hersengebied. Het is echter niet omdat een emotie niet opgezocht wordt dat hij niet wordt gebruikt om problemen op te lossen. Veel hangt ook af van de persoonlijkheid van de hond en opgedane ervaringen. Wanneer agressie echter de overhand haalt dan is het evenwicht in de weegschaal van emoties verstoord en negatief. In dat geval dienen we de positieve emoties wat meer aandacht te geven en frustratie te vermijden.

Een uitzondering die de regel bevestigt zie je bij honden die agressie als positief ervaren. Genetische predispositie en leerervaring zijn hier samen met adrenaline de oorzaak van dit gedrag.

Fear

Angst is onaangenaam maar noodzakelijk om overlevingskansen te verhogen. Net zoals met agressie wordt die emotie niet opgezocht. Wanneer angst een te grote factor in de weegschaal van emoties wordt dan is het terug aan ons om die angst zoveel mogelijk te beperken maar ook meer aandacht te schenken aan de positieve emoties.

Social Fear

Panksepp sprak eerst van panic, later van social fear en nog wat later van grief. De angst die hier wordt opgewekt speelt zich af in een ander gedeelte van de hersenen dan angst. Hij vergelijkt de emotie met rouwgevoelens bij verlies van een naaste en bij nader order ook met fysieke pijn. Het is echter ook belangrijk om na te gaan of er sprake is van angst, frustratie of sociale angst. Verlatingsangst is een ernstig probleem met een groot gewicht in de weegschaal van emoties. Het is zeker een hulp om de positieve emoties te stimuleren maar in sommige gevallen is er extra ondersteuning nodig met medicatie. Panksepp stelt lichte pijnstilling voor waar de meeste gedragsdierenartsen een antidepressivum voorschrijven. Bij lichte vormen kunnen voorschriftvrije middelen zoals Zylkène of CBD-olie hulp bieden (neem bij twijfel contact op met de dierenarts want ook deze middelen kunnen schadelijk zijn op zichzelf of in combinatie met andere geneesmiddelen). In alle geval gebeurt dit altijd samen met een gedragsmodificatie via therapie.

Bij verlies van een naaste is rouw een normaal onderdeel van het verwerkingsproces. Het is in die periode belangrijk om meer aandacht te schenken aan de positieve emoties en in het bijzonder het Care-systeem. Wees hier ook voorzichtig met het alleen laten van de hond (bouw op zoals je het hem vroeger hebt geleerd) zeker bij honden met een erg sterke hechting (traumagevoeligheid ligt hoger).

 

 

Niet enkel bij het opvoeden maar ook bij probleemgedrag (mensgericht)of gedragsproblemen (hondgericht) kan je in eerste instantie heel snel bekijken hoe het zit met het controlegevoel en de emoties om daarna te adviseren en bij te sturen.

De Controle-Cirkel en de Emotie-Weegschaal zijn gemakkelijk te onthouden hulpmiddelen die je de mogelijkheid geven om snel het niveau van welzijn in te schatten en dit door zowel de leek als de specialist.

 

17 december ’23

Glenn Janssens (ex-gedragstherapeut bij hondenwelzijn en ex-docent gedrag bij Syntra West)

 

Deze informatie mag gekopieerd worden mits naamvermelding.